Strzelectwo sportowe

Strzelectwo sportowe to coś więcej niż tylko celne trafianie do tarczy. To dyscyplina, która poprawia koncentrację, rozwija precyzję i koordynację ruchową oraz uczy samodyscypliny. Poniżej wyjaśniamy, czym dokładnie jest strzelectwo sportowe, jakie są jego rodzaje, kto może je uprawiać i jak zacząć trenować. Jeśli chcesz rozpocząć przygodę z tym niecodziennym sportem, nasz praktyczny przewodnik da Ci odpowiedzi na wszystkie najważniejsze pytania na jego temat.

Na czym polega strzelectwo sportowe?

Strzelectwo sportowe ma długą historię olimpijską. Już od 1896 r., czyli de facto od pierwszych nowożytnych igrzysk, była ona obecna w programie tej najważniejszej dla świata sportu imprezy.^[1] Ale uwaga! Strzelectwo sportowe to coś zupełnie innego niż strzelectwo bojowe czy myśliwskie – nie chodzi tu o walkę czy polowanie, a o technikę i precyzję.

Jest to dyscyplina sportowa, która polega na precyzyjnym strzelaniu do celu przy użyciu różnego rodzaju broni (od wiatrówek po karabiny palne). To sport, w którym liczy się rzecz jasna dokładność poszczególnych strzałów, ale równie ważna jest powtarzalność, umiejętność maksymalnej koncentracji oraz opanowanie.

Błędne jest też wyobrażenie, że strzelectwo sportowe to tylko „strzelanie do tarczy”. W rzeczywistości obejmuje ono kilkadziesiąt konkurencji i poddyscyplin o różnych zasadach i wymaganiach technicznych. Zawsze jednak rywalizacja odbywa się w ściśle kontrolowanych warunkach (na strzelnicy), a zawodnicy podlegają szczegółowym regulacjom, które mają zapewnić im równość szans oraz bezpieczeństwo zawodów.

Kluczowe są też wysokie standardy etyczne. Dyscyplina opiera się na zasadach fair play, samodyscyplinie i szacunku do przepisów. Ze względu na wykorzystanie w tym sporcie broni, zawodnicy muszą działać w pełni odpowiedzialnie. Każdy ruch na strzelnicy powinien być przede wszystkim świadomy i bezpieczny.

Warto też od razu zasygnalizować, że strzelectwo sportowe mogą uprawiać w zasadzie wszyscy chętni – w tym dzieci czy osoby starsze. Istnieją nawet osobne klasyfikacje dla osób z niepełnosprawnościami (parastrzelectwo).

Strzelectwo sportowe – główne dyscypliny

Strzelectwo sportowe to cała gama dyscyplin, które różnią się pod wieloma względami: rodzaju broni, techniki strzelania, dystansu do celu, a nawet rodzaju celu. Wybór jest naprawdę szeroki i coś dla siebie znajdą zarówno osoby, które myślą o tym sporcie w kategoriach rekreacji, jak i ci, którzy chcą uprawiać go profesjonalnie.

Klasyczne strzelectwo sportowe

Poniższe dyscypliny to statyczne strzelectwo sportowe, które uprawiane jest zgodnie z przepisami ISSF (International Shooting Sport Federation, czyli Międzynarodowej Federacji Strzelectwa Sportowego). Głównym kryterium podziału jest tu rodzaj używanej broni.^[2]

• Strzelectwo kulowe (broń palna)

  Klasyczna forma strzelectwa z wykorzystaniem broni palnej: krótkiej (pistolety) lub długiej (karabiny). Zawody odbywają się zazwyczaj na dystansach od 25 m do 300 m. W tej kategorii znajdują się konkurencje olimpijskie, takie jak: pistolet sportowy 25 m, karabin dowolny 50 m (w różnych postawach: leżąc, stojąc, klęcząc) czy pistolet szybkostrzelny.

• Strzelectwo pneumatyczne (wiatrówkowe)

  Strzelectwo sportowe może wykorzystywać także broń pneumatyczną, czyli działającą przy użyciu sprężonego powietrza lub CO₂. Najczęściej strzela się tu z dystansu 10 m. Ten rodzaj strzelectwa jest szczególnie popularny wśród osób początkujących. Jednak pomimo pozornie „lżejszego” kalibru, jest to bardzo precyzyjna i wymagająca odmiana, która również jest obecna na igrzyskach olimpijskich. Przykładowe konkurencje to pistolet pneumatyczny 10 m czy karabin pneumatyczny 10 m.

• Strzelectwo śrutowe (gładkolufowe)

  Konkurencje mieszczące się w tej kategorii polegają na strzelaniu do ruchomych celów, czyli talerzy ceramicznych (tzw. rzutków). Jak można się domyślić, wymagają one od zawodników błyskawicznej reakcji i wyczucia rytmu. Najbardziej znane dyscypliny to trap, skeet czy double trap.

Dynamiczne strzelectwo sportowe

Strzelectwo sportowe to nie tylko klasyczne konkurencje, gdzie zawodnicy oddają strzały z ustalonych pozycji. Ciekawą alternatywą jest znacznie młodsze strzelectwo dynamiczne. W jego skład wchodzą konkurencje oparte na szybkości i sprawności poruszania się, dlatego są niezwykle widowiskowe i cieszą się dużą popularnością. Są to:

• IPSC (International Practical Shooting Confederation)

  Zawody, w których zawodnicy przemieszczają się pomiędzy stanowiskami, strzelając do wielu celów w narzuconym porządku. Więcej informacji znajdziesz na oficjalnej stronie IPSC.

• IDPA (International Defensive Pistol Association)

  Symulacje sytuacji obronnych, z uwzględnieniem czasu reakcji i skuteczności działania. Dla zainteresowanych: strona IDPA Polska.

• 3-Gun

  Konkurencja, gdzie na jednym torze strzela się z karabinu, pistoletu i strzelby, płynnie przechodząc od jednej broni do drugiej.

Choć nie są to konkurencje olimpijskie, przyciągają wielu pasjonatów i rozwijają bardzo wszechstronne umiejętności.

Pozostałe formy strzelectwa sportowego

Poza konkurencjami klasycznymi i dynamicznymi, istnieje szereg wyspecjalizowanych form strzelectwa. Są one oparte np. na historycznych tradycjach, unikalnych zasadach lub dostosowane do konkretnych grup zawodników:

• Strzelectwo długodystansowe (Benchrest, Long Range) – precyzyjne strzelanie z bardzo dużych dystansów (300-1.000 m), gdzie nacisk kładziony jest na dokładność. Ogromny wpływ na wynik mogą tu mieć takie czynniki jak wiatr, wilgotność czy temperatura.
• Strzelectwo czarnoprochowe – wykorzystuje broń ładowaną czarnym prochem, zgodnie z przepisami MLAIC. Często nawiązuje do broni z XVIII i XIX w.
• Strzelectwo kurkowe – zakorzeniona w tradycji polskiej odmiana związana z Bractwami Kurkowymi. Uczestnicy zawodów często strzelają do symbolicznego kura drewnianego lub metalowego.
• Strzelectwo westernowe (SASS) – rywalizacja w stylu Dzikiego Zachodu z użyciem replik broni z epoki. Zawody łączą klimat westernów z elementami strzelectwa dynamicznego.
• Strzelectwo parkurowe (FITASC) – odmiana śrutowego strzelania do rzutków w naturalnych, zmiennych układach, naśladujących zachowania zwierzyny, np. lot ptaków czy biegnące zwierzęta. Forma zbliżona do myślistwa, ale bez elementu polowania.
• Strzelectwo historyczne – wykorzystuje oryginalną lub zrekonstruowaną broń z dawnych epok. Zawody często łączą elementy sportowe z rekonstrukcją.
• Strzelectwo osób z niepełnosprawnościami – zawody karabinowe i pistoletowe w ramach parastrzelectwa, organizowane zgodnie z przepisami World Shooting Para Sport.
• Strzelectwo dla niewidomych i słabowidzących – podczas zawodów wykorzystywane są systemy dźwiękowe, które sygnalizują położenie celu.

Czy do strzelectwa sportowego potrzebne jest pozwolenie na broń?

To jedno z pytań, które osoby zainteresowane strzelectwem sportowym zadają najczęściej. Jak wiadomo broń w Polsce nie jest łatwo dostępna i podlega ścisłym regulacjom prawnym, dlatego obawy związane z koniecznością zdobycia specjalnych „papierów” są naturalne. Jednak dobra wiadomość jest taka, że żeby zacząć trenować, nie musisz posiadać żadnego pozwolenia.^[3]

Trenowanie bez własnej broni

Na początkowym etapie przygody ze strzelectwem wystarczy, że zapiszesz się do klubu sportowego lub sekcji strzeleckiej. Większość takich miejsc dysponuje bronią i udostępnia ją zawodnikom podczas zajęć prowadzonych przez instruktora. Broń pozostaje wtedy pod kontrolą licencjonowanego klubu, a Ty jako zawodnik nie potrzebujesz indywidualnego pozwolenia.

Wymagania:

• ukończone 18 lat (w niektórych klubach możliwy jest trening młodzieży już od 16. r.ż. – o ile wyrażą na to zgodę rodzice czy opiekunowie osoby nieletniej),
• dobry stan zdrowia psychicznego i fizycznego,
• chęć regularnego uczestnictwa w zajęciach.

Na tej zasadzie możesz nie tylko brać udział w treningach, ale nawet wystartować w lokalnych zawodach (jeśli klub udostępnia swoją broń na takie wydarzenia).

Pozwolenie na broń sportową

Z czasem jednak zapewne zapragniesz mieć własną broń sportową, którą będziesz przechowywać w domu. W takim przypadku musisz uzyskać specjalne pozwolenie na broń sportową. Taki wymóg zapisany jest w „Ustawie z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji”, a pozwolenie wydaje Komendant Wojewódzki Policji właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu danej osoby.

Jakie warunki trzeba spełnić, żeby otrzymać pozwolenie na broń sportową? Otóż konieczne jest:

• Członkostwo w klubie strzeleckim zarejestrowanym w Polskim Związku Strzelectwa Sportowego (PZSS).
• Uzyskanie patentu i licencji zawodniczej PZSS, czyli dokument potwierdzający Twoją aktywność sportową.
• Pozytywne orzeczenie lekarskie i psychologiczne potwierdzające brak przeciwwskazań.
• Niekaralność za przestępstwa umyślne.
• Złożenie odpowiedniego wniosku do Policji i uiszczenie opłaty skarbowej.^[4]

Ale uwaga: pozwolenie to dotyczy jedynie broni zarejestrowanej jako broń sportowa (np. pistolety bocznego zapłonu, karabiny sportowe). Broń myśliwska, czarnoprochowa czy bojowa podlega odrębnym regulacjom, dlatego na jej posiadanie wymagany jest inny rodzaj pozwolenia.

Czy na wiatrówkę też potrzebne jest pozwolenie?

Wiatrówki o energii poniżej 17 J nie są kwalifikowane według polskiego prawa jako broń pneumatyczna (Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji, art. 8). W związku z tym możesz je kupić i użytkować bez jakiegokolwiek pozwolenia. Pamiętaj jednak, że nadal obowiązują Cię przepisy dotyczące bezpiecznego użytkowania i transportu broni.

Warto dodać, że wiatrówki sportowe są bardzo dobrym wyborem dla osób stawiających w strzelectwie sportowym pierwsze kroki. Taka broń jest cicha i tania w eksploatacji, a jednocześnie pozwala rozwijać podstawy techniki strzeleckiej.

Czy warto mieć własną broń sportową?

Wielu zawodników uważa, że posiadanie własnej broni po pewnym czasie staje się koniecznością. Rzeczywiście ma to wiele zalet – oznacza niezależność, możliwość dopasowania sprzętu do indywidualnych preferencji, a także łatwiejszy udział w zawodach wyższej rangi. Ale na start nie jest to konieczne. Bez problemu można przez naprawdę długi czas trenować i rozwijać swoje umiejętności w klubie, korzystając z broni dostępnej na miejscu.

Jak zacząć treningi?

Jeśli chcesz spróbować swoich sił w strzelectwie sportowym, najlepiej najpierw wybierz się na strzelnicę. W wielu obiektach można strzelać rekreacyjnie pod okiem instruktora – nie posiadając żadnego wcześniejszego doświadczenia. Na strzelnicy możesz wypożyczyć broń i amunicję na miejscu, a wszelkie niezbędne wskazówki otrzymasz od pracownika obsługi czy szkoleniowca.

Jeśli taka forma sportu przypadnie Ci do gustu i złapiesz bakcyla strzelectwa, dołącz do klubu strzeleckiego. Najlepszą opcją będzie klub zrzeszony w PZSS. Daje to szereg korzyści. Tylko trenując w takim klubie, będziesz móc przystąpić do egzaminu na patent strzelecki czy uczestniczyć w zawodach rangi ogólnopolskiej i międzynarodowej. Ponadto kluby należące do PZSS zapewniają profesjonalne szkolenia prowadzone przez licencjonowanych instruktorów, dostęp do klubowej broni i infrastruktury oraz możliwość rozwoju sportowego na wszystkich poziomach.

Na pierwszych treningach nauczysz się obsługi broni, zasad bezpieczeństwa i podstawowych elementów techniki, w tym opanujesz postawy strzeleckie:

• stojącą – wymaga dobrej równowagi i kontroli mięśniowej,
• klęczącą – często wykorzystywana w karabinie dowolnym,
• leżącą – najbardziej stabilna, ale technicznie wcale niełatwa.

Po pewnym czasie możesz ubiegać się o licencję zawodniczą PZSS, która umożliwia starty w zawodach i rozpoczęcie procedury uzyskania pozwolenia na broń.

Gdzie można trenować strzelectwo sportowe?

Zawodnicy uprawiający strzelectwo sportowe mogą trenować na strzelnicach otwartych lub zamkniętych (krytych). Te pierwsze są najczęściej zlokalizowane poza miastem, mieszczą się na rozległym terenie i dają większe możliwości treningowe. Pozwalają na strzelanie na dużych dystansach (100, 200, 300 m i więcej) oraz na uprawianie konkurencji typu skeet czy trap (czyli strzelanie do ruchomych celów). Dostępne bywają tu też specjalistyczne opcje, takie jak strzelanie w nocy bez sztucznego oświetlenia. Takie strzelnice są idealne, jeśli trenujesz z wykorzystaniem karabinu.

Z kolei strzelnice kryte znajdują się zazwyczaj w miastach, w obiektach zamkniętych. Są one dobre przede wszystkim do treningów z bronią krótką lub pneumatyczną na dystansach 10–25 m. Strzelanie na dłuższych odległościach niż 100 m jest tu co najmniej trudne, a do tzw. rzutków w ogóle niemożliwe.

Poza tym strzelnice mogą mieć charakter klubowy lub komercyjny, albo też łączyć te funkcje. Jednak obiekty kryte z reguły pełnią rolę w pierwszej kolejności komercyjną. Często są więc dostępne „od ręki” i stanowią dobry wybór jako miejsce na pierwsze doświadczenie z tym sportem bez konieczności podejmowania zobowiązań. Natomiast kluby sportowe zazwyczaj oferują zorganizowane treningi na strzelnicach otwartych, gdzie możliwości szkolenia zawodników są znacznie szersze. Oczywiście także strzelnice otwarte najczęściej mają w swojej ofercie opcje komercyjne, z których skorzystać mogą osoby nie będące członkami klubu (np. różnego typu kursy, szkolenia dla pracowników firm, pakiety rekreacyjne).

Jak znaleźć klub lub strzelnicę w swojej okolicy?

Najlepiej jest znaleźć miejsce do trenowania i odpowiednich instruktorów, korzystając ze strony internetowej PZSS i lokalnych związków strzeleckich. Znajdziesz tam na pewno listy licencjonowanych klubów wraz z ich stronami i danymi kontaktowymi.

W Internecie znajdują się także serwisy oferujące wyszukiwarki strzelnic, na których często udostępnianych jest więcej informacji na temat poszczególnych obiektów, np. godziny otwarcia, cennik czy oferta.

Poza tym wiele wiadomości znaleźć można na branżowych grupach w mediach społecznościowych. Tu zawodnicy i pasjonaci strzelectwa sportowego wymieniają się opiniami na temat poszczególnych strzelnic i klubów, dlatego można rozeznać się w tym temacie i łatwiej wybrać najlepsze dla siebie miejsce do treningów.

Strzelectwo sportowe – ile to kosztuje?

Poniżej podajemy orientacyjne koszty uprawiania strzelectwa sportowego (dane aktualne w kwietniu 2025 r.):

• Treningi rekreacyjne (na komercyjnej strzelnicy): Na wielu strzelnicach pakiety rekreacyjne (z instruktorem, bronią i amunicją) zaczynają się od ok. 100–120 zł za podstawowe opcje (np. 20 strzałów z pistoletu lub karabinu). Bardziej rozbudowane pakiety kosztują zazwyczaj 150–200 zł i więcej. Wynajem stanowiska z własną bronią jest tańszy – od 20–40 zł/h, ale jeśli chcesz skorzystać także z broni i amunicji danego obiektu, cena rośnie do ok. 100–200 zł za sesję.
• Członkostwo w klubie sportowym: Składki roczne w klubach sportowych mieszczą się w przedziale 200–500 zł. Dodatkowo często trzeba uiścić jednorazową opłatę wpisową (100–750 zł) oraz opłaty za amunicję i treningi z instruktorem, jeśli nie są wliczone w składkę.
• Sprzęt własny (opcjonalnie):
  • Wiatrówki sportowe: ceny modeli rekreacyjnych i sportowych zaczynają się od ok. 600–800 zł, ale za sprzęt wyczynowy lub PCP trzeba zapłacić co najmniej 2.000 (lub znacznie więcej).
  • Broń palna: ceny nowych pistoletów czy karabinów sportowych zaczynają się od około 2.000–3.000 zł, a modele wyczynowe lub specjalistyczne kosztować mogą nawet kilkanaście tysięcy złotych.

Przypominamy jednak, że na początku nie potrzebujesz własnej broni, gdyż przez długi czas możesz korzystać z klubowego wyposażenia.

Udział w zawodach i rozwój zawodnika

Dla wielu osób strzelectwo sportowe zaczyna się jako hobby, ale nierzadko z czasem pojawia się chęć spróbowania sił w profesjonalnej rywalizacji. Jak zacząć startować w zawodach?

Licencje i klasy sportowe

Jeśli chodzi o nieoficjalne zawody, np. o charakterze rekreacyjnym, nie trzeba spełniać specjalnych wymogów (choć szczegóły trzeba sprawdzić w regulaminie danej imprezy). W przypadku oficjalnych zawodów sportowych organizowanych przez kluby i związki zrzeszone w PZSS, konieczne jest posiadanie statusu członka klubu strzeleckiego PZSS. Do udziału w takiej rywalizacji potrzebna jest też licencja zawodnicza PZSS (ta sama, która jest niezbędna do uzyskania pozwolenia na broń sportową). Warunkiem jej otrzymania jest zdanie egzaminu i spełnienie wymogów formalnych.

Na podstawie wyników osiąganych podczas oficjalnych zawodów można zdobywać tzw. klasy sportowe: od klasy III (podstawowej), przez II, I, mistrzowską do mistrzowskiej międzynarodowej.^[5] Taki system motywuje do systematycznej pracy i pozwala śledzić własny rozwój.

Rodzaje zawodów i poziomy rywalizacji

Najważniejsze zawody strzeleckie w Polsce to imprezy organizowane głównie pod egidą PZSS. Skupiają one zarówno zawodników profesjonalnych, jak i amatorów na różnych poziomach zaawansowania. Wymienić trzeba przede wszystkim:

• Mistrzostwa Polski w Strzelectwie Sportowym – najważniejsze krajowe zawody, które corocznie wyłaniają mistrzów Polski w różnych konkurencjach karabinowych, pistoletowych i strzelbie. Ich wyniki mają kluczowe znaczenie dla rankingów i kwalifikacji do kadry narodowej.
• Puchar Polski – seria zawodów, w których uczestnicy zdobywają punkty rankingowe. Finał Pucharu Polski jest jedną z najbardziej prestiżowych imprez sezonu.
• Akademickie Mistrzostwa Polski (AMP) – zawody na wysokim poziomie przeznaczone dla studentów zrzeszonych w klubach akademickich.
• Ogólnopolskie Podziemne Zawody Strzeleckie w Bochni – bardzo ciekawa impreza rozgrywana w podziemiach kopalni soli w Bochni.
• Otwarte mistrzostwa wojewódzkie i regionalne – lokalne zawody organizowane w całym kraju, np. Otwarte Mistrzostwa Wielkopolski czy Małopolski.
• Specjalistyczne zawody branżowe i środowiskowe – np. Mistrzostwa Polski Inżynierów Budownictwa.

Jeśli chcesz dowiedzieć się, jakie imprezy sportowe szykują się w najbliższym czasie, sprawdź „Kalendarz PZSS”.

Najlepsi zawodnicy mogą reprezentować Polskę w zawodach rangi europejskiej i światowej, np.:

• Mistrzostwa Europy i Świata,
• Puchary Świata ISSF,
• Igrzyska Olimpijskie,
• Zawody IPSC, MLAIC, SASS, FITASC.

Informacje o rozmaitych zawodach międzynarodowych znajdziesz w serwisie federacji ISSF (tu link).

Strzelectwo sportowe – FAQ

• Czy strzelectwo sportowe jest bezpieczne?

  Tak – pod warunkiem przestrzegania zasad. Każdy trening odbywa się pod nadzorem instruktorów i w kontrolowanych warunkach. Obowiązują też rygorystyczne procedury bezpieczeństwa dotyczące obchodzenia się z bronią.

• Jakie predyspozycje są potrzebne, aby zacząć?

  Najważniejsza jest chęć do nauki, koncentracja i cierpliwość. Nie trzeba mieć specjalnej kondycji fizycznej ani dużej siły.

• Jak długo trwa trening strzelecki?

  Typowy trening trwa 1-2 godziny. Większość osób trenuje 1–3 razy w tygodniu.

• Czy strzelectwo jest odpowiednie dla dzieci?

  Tak – pod warunkiem odpowiedniego nadzoru. W sekcjach młodzieżowych dzieci uczą się zasad bezpieczeństwa i techniki strzelania w formie dostosowanej do ich wieku.

• Czy kobiety często uprawiają strzelectwo sportowe?

  Tak. W wielu klubach działają sekcje kobiece, a zawody są rozgrywane zarówno w kategoriach męskich, jak i żeńskich.

• Czy trening strzelecki poprawia sprawność fizyczną?

  Tak. Trening strzelecki rozwija koordynację ruchową, równowagę, precyzję oraz siłę mięśni posturalnych. Choć nie jest to sport wytrzymałościowy, regularne ćwiczenia pozytywnie wpływają na ogólną sprawność.

• Czy strzelectwo sportowe poprawia koncentrację i samodyscyplinę?

  Tak. Treningi uczą panowania nad emocjami, skupienia się na celu i samokontroli, co ma pozytywne przełożenie także na funkcjonowanie w życiu codziennym.

• Jak wygląda egzamin na patent strzelecki?

  Egzamin składa się z części teoretycznej (test wiedzy o przepisach i bezpieczeństwie) oraz praktycznej (sprawdzenie umiejętności bezpiecznego posługiwania się bronią i celnego strzelania). Jeśli zdasz egzamin, zyskujesz możliwość ubiegania się o licencję zawodniczą i pozwolenie na broń sportową.

Przypisy:

1. Wikipedia, Strzelectwo. Dostępne na: https://pl.wikipedia.org/wiki/Strzelectwo [dostęp: 2025-04-25].[↩]
2. Witryna Polskiego Związku Strzelectwa Sportowego, Sport strzelecki – charakterystyka dziedziny sportu. Dostępne na: https://www.pzss.org.pl/szkolenie/charakterystyka [dostęp: 2025-04-25].[↩]
3. Portal PortalStrzelecki.pl, Czy osoba nie posiadająca pozwolenia na broń może korzystać ze strzelnicy? Dostępne na: https://portalstrzelecki.pl/czy-osoba-nie-posiadajaca-pozwolenia-na-bron-moze-korzystac-ze-strzelnicy/ [dostęp: 2025-04-25].[↩]
4. Witryna Nadwiślańskiego Towarzystwa Strzeleckiego, Jak uzyskać pozwolenie do celów sportowych. Dostępne na: https://nts.edu.pl/jak-uzyskac-pozwolenie-do-celow-sportowych/ [dostęp: 2025-04-25].[↩]
5. Witryna Polskiego Związku Strzelectwa Sportowego, Zbiór regulaminów PZSS. Dostępne na: https://www.pzss.org.pl/assets/files/dokumenty/przepisy/komisja-metodyczno-szkoleniowa/zbior-regulaminow-pzss-2022-24.pdf [dostęp: 2025-04-25].[↩]