Kleszcze

Coraz więcej mówi się o kleszczach i chorobach przenoszonych przez te organizmy. Na czym tak właściwie polega zagrożenie, jakie niosą ze sobą kleszcze? Objawy boreliozy, czyli najpopularniejszej choroby odkleszczowej nie zawsze są charakterystyczne, co sprawia, że choroba ta stanowi duże wyzwanie diagnostyczne. Warto dowiedzieć się, jakie choroby przenoszą kleszcze i jak się przed nimi chronić.

Czym są kleszcze? Rodzaje kleszczy w środowisku.

Kleszcze stanowią część gromady pajęczaków i nie są jednorodną grupą stawonogów. Wyróżniamy różne rodzaje kleszczy – na przykład kleszcze miękkie, należące do rodziny obrzeżkowatych, czy kleszcze twarde (należące do rodziny kleszczowatych). Dla nas najważniejszym rodzajem kleszczy są kleszcze twarde, ponieważ do tej rodziny należy najpowszechniejszy w Polsce kleszcz –Ixodesricinus, czyli kleszcze pospolity. Ixodesricinus jest rozpowszechniony na całej kuli ziemskiej, występuje licznie w Afryce, Azji oraz w Europie. Kleszcz pospolity żywi się krwią i płynami ustrojowymi kręgowców. Jest pasożytem zewnętrznym – nie wnika do organizmu swojego żywiciela, lecz żyje na jego powierzchni.

Budowa kleszczy Ixodesricinus

Należy mieć świadomość, że wielkość kleszcza zmienia się w zależności od tego, czy spożył on pokarm w postaci płynów ustrojowych żywiciela. Samica kleszcza po najedzeniu może osiągać nawet 12 mm długość, ale gdy jest głodna jej długość nie przekracza zazwyczaj 3,5 mm. Samce kleszczy są zazwyczaj mniejsze, niż samice i osiągają do 2,5 mm długości. Kleszcz pospolity pokryty jest wytrzymałą chitynową powłoką, która zapewnia mu odporność na zewnętrzne czynniki uszkadzające. Atakowanie żywiciela i wkłucie się w jego skórę możliwe jest dzięki specjalnym ząbkom, które znajdują się w hypostomie kleszcza.

Ważnym elementem budowy tego pajęczaka jest narząd Hallera, który umożliwia reagowanie na zmianę temperatury i ruch, co ułatwia kleszczom lokalizowanie potencjalnego żywiciela. W odniesieniu do odnóży, samica i nimfa kleszcza posiadają cztery pary nóg. Co ważne, na odnóżu pierwszej pary zlokalizowany jest organ węchowy kleszczy, czyli wspomniany już narząd Hallera. Odnóża kleszcza zakończone są specjalnymi pazurkami, które stanowią swoiste przystosowanie do pasożytnictwa i ułatwiają wędrowanie po ciele żywiciela.

Kleszcze – rozmnażanie. Stadia rozwojowe kleszcza

Kleszcz jest pajęczakiem trójżywicielowym, na w jego cyklu rozwojowy występuje postać larwalna, nimfa oraz osobnik dorosły – czyli imago. Larwy wykluwają się z jaj składanych przez samicę kleszcza, zaś nimfy (często określane potocznie jako małe kleszcze) to niewielkie organizmy, będące formą pośrednią między larwą, a osobnikiem dorosłym.

Każde ze stadiów pokolenia kleszczy (czyli larwa, nimfa i dorosła samica) żywi się krwią i płynami ustrojowymi innego żywiciela. Rozmnażanie kleszczy i przebieg ich cyklu rozwojowego jest uzależniony od obecności żywicieli. Kleszcze wymagają do zrealizowania swojego cyklu obecności minimum trzech kręgowców. Każde stadium cyklu kleszcza pobiera krew tylko raz, po czym odpada od swojego żywiciela. Cały cykl rozwojowy kleszcza trwa nawet 4 lata, lecz zazwyczaj zamyka się w czasie około 1,5 roku. Niektórzy wyobrażają sobie te organizmy, jako latające kleszcze, jednak należy mieć świadomość, że żadne stadium rozwojowe kleszcza nie posiada skrzydeł i nie ma zdolności do lotu.

Kleszcze są pasożytami nieswoistymi, żywią się krwią tego kręgowca, który jest akurat dostępny w ich otoczeniu. Nie wybierają jednego, konkretnego gatunku. Larwy, ze względu na swoje rozmiary wybierają raczej mniejsze ssaki oraz ptaki. Z kolei nimfy kleszcza upatrują swojego żywiciela najczęściej w jeżach, lisach oraz sarnach i pobierają jego krew średnio do 7 dni. Największe z nich – samice, atakują większe kręgowce, czyli duże zwierzęta gospodarskie. Samica kleszcza pobiera krew i płyny ustrojowe od swojego żywiciela nawet do 11 dni po czym odpada od niego i składa dużą liczbę jaj (nawet 2 – 3 tysiące). Z jaj tych wylęgają się larwy, które dadzą początek kolejnemu pokoleniu kleszczy. Do zapłodnienia samicy dochodzi na powierzchni ciała żywiciela. Aby doszło do tego, samiec musi również znaleźć się na ciele kręgowca i odnaleźć samicę. Rozmnażanie kleszczy jest więc ściśle związane z ich żywicielem.

Gdzie żyją kleszcze?

Większość z nas kojarzy kleszcze z lasami i dzikimi łąkami. Jest to prawdziwe skojarzenie, choć należy mieć świadomość, że kleszcze coraz liczniej zasiedlają również miejskie środowiska takie, jak parki, a nawet trawniki i piwnice budynków. Z tego względu nie spędzanie czasu w lesie nie sprawia, że jesteśmy chronieni przed ukłuciem przez tego pajęczaka. Wiele osób uważa, że kleszcze znajdują się bardzo wysoko w koronach drzew i spadają na swojego żywiciela. Nie istnieje jednak zjawisko opisywane przez niektórych, jako latające kleszcze. Pasożyty te najczęściej wspinają się do wysokości 120 cm i z tego poziomu atakują swoje ofiary. Osobami najbardziej narażonymi na ukłucie przez kleszcza są leśnicy, myśliwi, a także rolnicy, czyli osoby często przebywające w miejscach licznego bytowania kleszczy.

Kleszcze w Polsce zwiększają istotnie swoją aktywność wtedy, gdy temperatura otoczenia zaczyna znacząco rosnąć, a więc w okolicach kwietnia. Należy mieć świadomość, że organizmy te w październiku istotnie zmniejszają swoją aktywność, ponieważ niska temperatura to zdecydowanie to, czego nie lubią kleszcze. Wiele osób zastanawia się, gdzie żyją kleszcze zimą? Kleszcze w Polsce są w stanie przezimować bezpiecznie w wyściółce leśnej. W czasie zimy zapadają one w stan letargu (stan ten często nazywany jest również diapauzą). Pod wpływem niskiej temperatury organizmy te są w stanie zwolnić tempo przemian metabolicznych i przetrwać do wiosny. Stan diapauzy stymulowany jest nie tylko przez spadającą temperaturę otoczenia, ale także przez zmniejszenie natężenia oświetlenia. Zmiany klimatu sprawiają, że okres wysokiej aktywności kleszczy pospolitych w Polsce jest coraz dłuższy – wyższe temperatury pojawiają się wcześniej, niż w kwietniu. Z tego względu możemy spodziewać się, że liczebność i aktywność tych organizmów będzie rosła z roku na rok.

Jak chronić się przed kleszczami?

Choroby przenoszone przez kleszcze mogą być naprawdę groźne dla człowieka, dlatego warto unikać bliskiego spotkania z tymi pajęczakami. Najważniejszą kwestią jest dokładne oglądanie swojego ciała po powrocie z lasu, czy z łąki. Należy szczególnie zwrócić uwagę na miejsca takie, jak pachwiny, pachy, czy pępek. Kleszcze często wybierają te miejsca, ze względu na cienką skórę, która się tam znajduje. Zanim zakupimy jakiekolwiek preparaty na kleszcze, to należy przede wszystkim zastosować odpowiedni ubiór. Do lasu warto założyć długie spodnie i bluzę z długim rękawem, a także czapkę z daszkiem.

Środki na kleszcze – który preparat na kleszcze jest skuteczny?

Czy istnieje skuteczny preparat na kleszcze dla ludzi? Opinie są naprawdę różne. Preparaty na kleszcze zawierać mogą wiele substancji, jednak za najskuteczniejsze uważa się te środki, które mają w swoim składzie DEET (N,N-dietylo-3-metylbenzamid). Związek ten to swoisty odstraszacz na kleszcze. Preparat na kleszcze zawierający DEET jest wysoce skuteczny, jednak może powodować działania niepożądane np. podrażnienia skóry, czy nawet napady drgawkowe, dlatego nie powinien być stosowany u dzieci. Co ważne, DEET działa odstraszająco na wszystkie rodzaje kleszczy.

Należy pamiętać, że środek na kleszcze zawierający DEET nie powinien być stosowany na twarz i dłonie, a także na miejsca, które dotknięte są schorzeniami skóry, ponieważ może dodatkowo podrażniać te obszary. Spray na kleszcze zawierający DEET nie działa jednak całą dobę po zastosowaniu. Należy pamiętać, aby aplikować ten preparat co jakiś czas, zgodnie z wytycznymi na opakowaniu. Wydłużanie przerw między aplikacją preparatu na kleszcze może zmniejszać skuteczność tego rodzaju ochrony. Środki na kleszcze zawierające DEET różnią się zawartością tego związku, istnieją preparaty 15% lub 30%. Im mocniejszy preprat, tym większa jest jego skuteczność, ale i większa szansa na podrażnienie skóry.

Środek na kleszcze z permetryną – czy jest skuteczny?

Środki na kleszcze to nie tylko preparaty zawierające DEET. Na rynku znajdziemy preparaty na kleszcze zawierające permetrynę. Ten środek na kleszcze jest zabójczy dla tych pasożytów, co stanowi podstawę jego skuteczności. Permetryna jest dostępna w postaci aerozolu i można ją stosować, jako spray na kleszcze. Ten środek na kleszcze nie powinien być używany bezpośrednio na skórę, ponieważ podczas kontaktu z nią dochodzi do jego unieczynnienia. Permetryna to skuteczny preparat na kleszcze dla ludzi, o ile jest stosowany na odzież.

Preparat na kleszcze dla dzieci

Wiele osób w okresie wakacyjnym zadaje sobie pytanie: co na kleszcze dla dzieci? Warto mieć świadomość, że preparaty zawierające DEET (N,N-dietylo-3-metylbenzamid) nie powinny być stosowane u dzieci poniżej pierwszego drugiego roku życia. Niektóre źródła podają, że nie powinno się używać preparatów z DEET nawet do 12 roku życia. Co więcej, związek ten nie powinien być stosowany w czasie ciąży. Na rynku dostępne są również preparaty z ikarydyną, które można zastosować dopiero od 2 roku życia. Preprat z ikarydyną występuje w postaci wygodnego żelu do nanoszenia na skórę. Jak widać, nie wszystkie preparaty są polecane do stosowania u dzieci, jednak ikarydyna wydaje się być bezpiecznym związkiem.

Olejki na kleszcze – co warto wiedzieć na ich temat?

Domowe sposoby na kleszcze stają się coraz popularniejsze. Pacjenci często zastanawiają się jakich zapachów nie lubią kleszcze i czy skuteczne będzie zastosowanie olejku eterycznego. Wiele osób chce uniknąć stosowania preparatów zawierających substancje potencjalnie szkodliwe dla środowiska.

Naturalne sposoby na te pasożyty to przede wszystkim olejki na kleszcze. Olejki eteryczne zawierają w składzie między innymi alkohole, aldehydy, ketony oraz fenole. Należy mieć świadomość, że olejek na kleszcze nie zapewni nam długotrwałej ochrony przed tymi pajęczakami. Popularnym preparatem jest olejek z eukaliptusa cytrynowego, który pozyskiwany jest z drzewa eukaliptusowego. Ten olejek na kleszcze charakteryzuje się stosunkowo długim czasem ochrony (nawet do 6 godzin) i może być stosowany u dzieci powyżej trzeciego roku życia.

Znany jest również olejek lawendowy na kleszcze, jednak długość jego działania jest zdecydowanie krótsza, niż olejku cytrynowego z eukaliptusa. Słyszy się również często o preparacie, jakim jest olejek waniliowy na kleszcze. Warto jednak wiedzieć, że nie udowodniono skuteczności stosowania tego rodzaju olejku. Należy mieć świadomość, że olejki mogą być preparatami uczulającymi, a co więcej mogą podrażniać oczy. Naturalne sposoby na kleszcze mogą nie być wystarczającą ochroną przed tymi organizmami, szczególnie w rejonach endemicznego występowania kleszczy.

Opaska na kleszcze dla dzieci – czy warto?

Popularną ochroną przeciwkleszczową stała się bransoletka na kleszcze. Należy mieć jednak świadomość, że przedmiot ten charakteryzuje się raczej niską skutecznością w odstraszaniu kleszczy. Opaski na kleszcze dla dzieci są zalecane raczej w celu odstraszania komarów. Tego rodzaju produkt zawiera olejki, np. olejek lawendowy. Dostępna na rynku opaska na kleszcze dla dzieci jest z pewnością produktem bezpiecznym, ale jej działanie nie zapewnia odpowiedniej ochrony przed kleszczami.

Wielu pacjentów zastanawia się również, czy istnieją skuteczne tabletki na kleszcze. Niestety, nie ma leku w formie doustnej, który może nas uchronić przed ukłuciem przez kleszcza. Nie istnieje produkt taki, jak tabletki na kleszcze i nie powinniśmy stosować żadnych preparatów doustnych w celu ochrony przed kleszczami bez konsultacji z lekarzem.

Domowe sposoby na kleszcze – czy są skuteczne? Rośliny na kleszcze.

Szczególnie latem, wielu z nas zastanawia się, co odstrasza kleszcze. Z pewnością należy do nich powyżej opisany preparat zawierający DEET, jednak nie zawsze mamy możliwość zastosowania gotowego produktu. Chcąc zadbać o siebie w sposób naturalny, wykorzystujemy bardzo często rośliny i zioła. Nasuwają się więc ważne pytania: Czy istnieją rośliny odstraszające kleszcze? Jakich roślin nie lubią kleszcze? Poradniki ogrodnicze podają, że rośliny odstraszające kleszcze, to między innymi:

• kocimiętka Faassena – jest to niewielka bylina, która jest łatwa do uprawy, a oprócz odstraszania kleszczy sprawia, że komary również mogą mniej chętnie odwiedzać nasz ogród;
• lawenda wąskolistna – jej intensywny zapach sprawia, że jest klasyfikowana, jako roślina na kleszcze. Oprócz tego, lawenda zdobi rabaty pięknymi, białymi kwiatami;
• rozmaryn lekarski – to kolejna, znana roślina na kleszcze, która szczególnie dobrze czuje się w nasłonecznionym środowisku. Jest to roślina odstraszająca kleszcze, która może być z powodzeniem zastosowana również w kuchni. Okazuje się, że istnieją również potencjalnie skuteczne zioła na kleszcze;
• złocień dalmatyński – kolejna roślina odstraszająca kleszcze, która zawiera w sobie związki zabójcze dla insektów (złocień zawiera cynerynę i pyretrynę).

Tak zwane rośliny na kleszcze z medycznego punktu widzenia nie zapewniają pełnej ochrony przed tymi pajęczakami, ale jeśli chcemy mieć w ogrodzie tego rodzaju rośliny i zioła na kleszcze, to nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań.

Czystek na kleszcze – czy jest skutecznym sposobem ochrony?

Zioła na kleszcze uznawane są za naturalny sposób ochrony przed tymi pajęczakami. Pacjenci często szukają odpowiedzi na pytanie, co odstrasza kleszcze u człowieka. Istnieją poglądy, że picie naparu z czystka przyczynia się wydzielania przez ciało człowieka charakterystycznego zapachu, który odstrasza kleszcze. Z medycznego punktu widzenia czystek na kleszcze nie charakteryzuje się wysoką skutecznością ochronną. Z pewnością jednorazowe wypicie takiego naparu przed spacerem po lesie nie przyniesie pożądanych rezultatów. By w pełni chronić się przed kleszczami warto zastosować się do podstawowych zasad związanych z odpowiednim ubiorem i ewentualnie użyć dedykowanego, aptecznego preparatu (np. z DEET). Czystek, jako odstraszacz na kleszcze raczej nie przyniesie spektakularnych efektów i domowe sposoby na kleszcze z jego zastosowaniem nie powinny być powszechnie praktykowane.

Co przyciąga kleszcze?

Oprócz pytań, co odstrasza kleszcze, możemy spotkać się również z zapytaniami dotyczącymi przedmiotów lub cech mogących przyciągać kleszcze. Pojawiają się doniesienia mówiące o tym, że telefony komórkowe, emitujące promieniowanie elektromagnetyczne mogą odpowiadać za przyciąganie kleszczy. Badania pokazują, że na takie promieniowanie szczególnie reagują kleszcze zakażone krętkami wywołującymi boreliozę. Smartfony, z którymi się nie rozstajemy mogą więc pomagać kleszczom w lokalizowaniu potencjalnego żywiciela. Z pewnością potrzeba kolejnych  badań, które dostarczą więcej informacji na temat powiązania kleszczy ze smartfonami, ale mimo to – jeśli nie potrzebujemy smartfona w lesie lub parku, to nie zabierajmy go ze sobą. Pozwoli nam to przede wszystkim na relaks i psychiczny odpoczynek od natłoku informacji.

Czy istnieje jeszcze coś, co przyciąga kleszcze? Z pewnością przyciąga je zapach potu człowieka, ruch oraz wzrost naszej temperatury ciała, dlatego po uprawianiu sportu w terenie leśnym lub parku należy po powrocie do domu dokładnie obejrzeć swoje ciało.

Co zabija kleszcze? Zwierzęta zjadające kleszcze.

Czy kleszcze mają w środowisku naturalnych wrogów? Co zjada kleszcze? Należy stwierdzić, że kleszcze nie posiadają w środowisku bardzo wielu wrogów, co istotnie przyczynia się do zwiększania liczebności tych pasożytów. Znane organizmy, które żywią się kleszczami to niektóre chrząszcze, ryjówki, myszy i szczury. Kleszczem nie pogardzą także niektóre gatunki ptaków. Mogą one oczyszczać ciała większych ssaków z wkłutych w ich skórę kleszczy (dotyczy to np. antylop). Badania prowadzone w Afryce potwierdziły, że kleszczami mogą żywić się również kury.

Czy możemy znaleźć kleszcze w tujach?

Tuje to krzewy powszechnie występujące w polskich ogrodach. Osoby posiadające ogród lub działkę, zastanawiają się często, czy kleszcze lubią tuje. Kleszcze w tujach to niestety dość powszechne zjawisko. Prawdopodobne jest również znalezienie tych pajęczaków w przydomowych drzewach i krzewach. Na rynku można z łatwością znaleźć skuteczny preparat na kleszcze do ogrodu. Należy unikać stosowania takiego preparatu wprost na kwiaty, gdyż może on niekorzystnie działać również na owady pożyteczne, takie jak na przykład pszczoły. Preparat na kleszcze do ogrodu najlepiej kupić w sprawdzonym sklepie ogrodniczym.

Czy można znaleźć kleszcze w domu?

Należy pamiętać, że kleszcze w domu, to również prawdopodobne zjawisko. Kleszcze w październiku zaczynają bowiem szukać odpowiedniego środowiska do przetrwania zimy. Pasożyty te mogą zimować w piwnicach i spiżarniach, czyli tam gdzie jest odpowiednia temperatura oraz wilgotność, która zapewni im przetrwanie letargu. Domowe środowisko, to również miejsce, gdzie możliwe jest rozprzestrzenienie pasożytów, jakimi są kleszcze. Jaja i larwy tego pajęczaka mogą pojawić się domu w momencie przeniesienia na ubraniu samicy kleszcza. Dlatego po zauważeniu tego pasożyta w swoim domu lub mieszkaniu, należy jak najszybciej się go pozbyć, co zapobiegnie jego rozprzestrzenianiu.

Choroby przenoszone przez kleszcze

Coraz więcej mówi się o niebezpieczeństwie zdrowotnym, jakie niosą ze sobą ukłucia przez kleszcze. Choroby odkleszczowe mogą wiązać się z licznymi powikłaniami zdrowotnymi. Wielu pacjentów zastanawia się, jakie choroby przenoszą kleszcze? Najważniejsze choroby odkleszczowe u ludzi to borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu. Choroby przenoszone przez kleszcze to również babeszjoza i tularemia, jednak te choroby odkleszczowe występują w Polsce stosunkowo rzadko.

Borelioza

Większości z nas, choroby odkleszczowe u ludzi kojarzą się zdecydowanie z boreliozą. Nie ma się co dziwić, bowiem borelioza to najczęstsza w naszym kraju choroba odkleszczowa. Co więcej, boreliozę mogą przenosić nawet małe kleszcze, a więc nimfy, które w cyklu rozwojowym przekształcają się w osobniki dorosłe. Boreliozę powodują gram ujemne krętki z rodzaju Borrelia, które mogą być przenoszone przez kleszcze. Objawy boreliozy to przede wszystkim początkowe symptomy grypopodobne oraz tak zwany rumień pełzający, który pojawia się na skórze zazwyczaj około 7 dni po ukłuciu przez kleszcza. Rumień ten, nazywany także rumieniem wędrującym początkowo ma postać czerwonej plamki. która powiększa się i osiąga średnicę powyżej 5 cm. Rumień wędrujący ma kształt pierścienia i typowe przejaśnienie w centrum.

Borelioza to nie tylko rumień wędrujący. Należy mieć świadomość, że ta choroba może wiązać się z różnorodnymi objawami ze strony wielu układów organizmu. Należy do nich między innymi:

• zapalenie stawów – typowo zajmowany jest jeden staw, najczęściej jest to staw kolanowy lub skokowy. Zapaleniu może towarzyszyć wysięk w zajętym stawie;
• zapalenie mięśnia sercowego – dotyczy około 5% chorych na boreliozę. Może objawiać się poważnymi zaburzeniami rytmu serca;
• neuroborelioza – czyli zajęcie ośrodkowego, jak i obwodowego układu nerwowego. Neuroborelioza może manifestować się zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, zapaleniem nerwów czaszkowych (najczęściej nerwu twarzowego), a także niedowładami i porażeniami kończyn. W stadiach zaawansowanych możemy mieć do czynienia z przewlekłym zapaleniem mózgu i rdzenia kręgowego;
• przewlekłe zanikowe zapalenie skóry – charakterystyczne dla późnego okresu boreliozy, może pojawić się nawet po kilku latach od zakażenia. Objawia się niesymetrycznymi, sinawymi zmianami na kończynach. Zanikowemu zapaleniu skóry może towarzyszyć pojawienie się przebarwień i utrata owłosienia;
• zapalenie mięśni, kaletek maziowych stawów, zapalenie ścięgien – występują, jako symptomy późnego stadium zakażenia.

Diagnostyka boreliozy opiera się obecnie na oznaczaniu poziomu przeciwciał. O zakażeniu boreliozą świadczy dodatni wynik oznaczenia przeciwciał IgM, potwierdzony dokładniejszym badaniem metodą western-blot. Co ważne, dodatnie wyniki przeciwciał, bez objawów klinicznych zakażenia krętkami Borrelia nie mają znaczenia diagnostycznego. Brak objawów boreliozy, nawet przy dodatnich wynikach serologicznych, nie jest wskazaniem do leczenia antybiotykiem.

Leczenie choroby i wybór preparatu przeciwbakteryjnego zależy od obrazu klinicznego boreliozy i jej stadium:

• rumień wędrujący i zapalenie nerwów czaszkowych wymaga stosowania doustnego antybiotyku: amoksycyliny lub doksycykliny. Leczenie trwa zazwyczaj od 14 do 21 dni;
• zapalenie stawów wymaga stosowania amoksycyliny, doksycykliny lub cefuroksymu doustnie nawet przez 28 dni;
• neuroborelioza wymaga stosowania antybiotyków drogą dożylną – używa się w tym przypadku ceftriaksonu, cefotaksymu lub penicyliny benzylowej przez okres do 28 dni;
• przewlekłe zanikowe zapalenie skóry – wymaga stosowania doustnego amoksycyliny lub doksycykliny, można również zastosować antybiotyk dożylny – ceftriakson, cefotaksym lub penicylinę benzylową. Leczenie przewlekłego zanikowego zapalenia skóry trwa nawet 4 tygodnie.

Kleszczowe zapalenie mózgu

Choroby przenoszone przez kleszcze to nie tylko borelioza, ale także wirusowe zapalenie mózgu. Za kleszczowe zapalenie mózgu odpowiada wirus z rodziny Flaviviridae, który może być przenoszony przez kleszcze i niektóre małe gryzonie. Kleszcze w Polsce niestety również mogą być wektorem tej choroby. Kleszczowe zapalenie mózgu (w skrócie KZM) może dotknąć nie tylko ludzi, ale także zwierzęta gospodarskie (na przykład krowy, kozy). Zdarza się, że do zakażenia dochodzi na drodze pokarmowej – poprzez spożywanie surowego mleka zwierząt zakażonych KZM.

Charakterystyczną cechą, przemawiającą za rozpoznaniem odkleszczowego zapalenia mózgu jest dwufazowy przebieg tej choroby. Początkowo mamy do czynienia z objawami przypominającymi grypę. Może wystąpić ból głowy, ból kostno-mięśniowy, gorączka i dreszcze. Pierwsze objawy KZM pojawiają się do 28 dni od zakażenia wirusem odkleszczowego zapalenia mózgu. W pierwszej fazie może ponadto pojawić się biegunka, nudności i wymioty. Pierwszy etap KZM łatwo jest więc pomylić ze zwykłym przeziębieniem lub wirusem powodującym biegunkę. Początkowe objawy KZM mogą trwać około 7 dni. Po tym może dojść do wyleczenia i zaniku objawów klinicznych, jednak możliwe jest również zajęcie układu nerwowego i rozwój drugiej fazy choroby.

W drugim etapie kleszczowego zapalenia mózgu pojawiają się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Dochodzi do rozwoju neuroinfekcji, która objawia się wysoką gorączką, bólem i zawrotami głowy, a także wymiotami. Cięższy przebieg wiąże się z wystąpieniem zaburzeń świadomość, a nawet śpiączki.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) może wiązać się z pojawieniem się powikłań w postaci niedowładów kończyn. Mogą także wystąpić zaburzenia czucia, zaburzenia koncentracji i pamięci. Wiąże się to z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego (zapaleniem mózgu, zapaleniem rdzenia kręgowego). Około 1% przypadków kleszczowego zapalenia mózgu u ludzi kończy się zgonem.

Należy mieć świadomość, że nie istnieje przyczynowe leczenie tego schorzenia. Terapia polega na leczeniu objawowym, w tym na stosowaniu leków obniżających gorączkę i leków przeciwzapalnych (glikokortykosteroidów). Co więcej, należy pamiętać o wyrównywaniu zaburzeń elektrolitowych i uzupełnianiu płynów, które chory traci na przykład w wyniku gorączki, wymiotów i biegunki.

Wiedza na temat kleszczowego zapalenia mózgu jest ciągle bardzo niska, dlatego pojawia się coraz więcej akcji edukacyjnych na temat KZM, a dzień 30 marca został ogłoszony dniem świadomości na temat kleszczowego zapalenia mózgu.

Czy istnieje szczepionka na kleszcze?

Na szczęście istnieje szczepienie na kleszczowe zapalenie mózgu (mówiąc potocznie: szczepionka na kleszcze). Szczepienie na kleszcze składa się z trzech dawek szczepionki, które podawane są w następującym schemacie:

• dawka pierwsza – najlepiej zrealizować ją już jesienią, by zdążyć ze wszystkimi dawkami do sezonu zwiększonej aktywności kleszcza pospolitego;
• dawka druga – powinna zostać podana do trzech miesięcy od dawki pierwszej;
• dawka trzecia – powinna zostać podana od 6 do 15 miesięcy od dawki pierwszej.

Szczepienie na KZM (potocznie szczepienie na kleszcze) pozwala na uzyskanie odporności przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu, dzięki której chorobę przechodzi się znacznie łagodniej, niż bez szczepienia. Jednak jeden cykl szczepień nie zapewnia odporności na całe życie. Konieczne jest szczepienie przypominające, wykonywane najlepiej co 3 lata. Komu polecana jest taka szczepionka? Kleszcze bytują typowo w lasach i na łąkach, dlatego też tego rodzaju szczepienie zalecane jest osobom pracującym w lasach, rolnikom, a także leśnikom i myśliwym.

Niestety, należy mieć świadomość, że nie posiadamy szczepionki na wszystkie choroby przenoszone przez kleszcze. Nie istnieje obecnie szczepienie na najpowszechniejszą w naszym kraju chorobę odkleszczową – boreliozę. Odkleszczowe choroby mogą wiązać się z rozwojem powikłań, szczególnie groźne są powikłania związane z zajęciem układu nerwowego, dlatego warto skorzystać ze szczepienia na KZM wtedy, gdy wybieramy się w rejony o podwyższonej zapadalności na odkleszczowe zapalenie mózgu.

Kleszcze – choroby. Gdzie najbardziej trzeba uważać?

Nie wszystkie regiony w Polsce są tak samo dotknięte problemem boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). Obszary Polski, w których w 2018 roku zanotowano najwięcej zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu to województwo podlaskie, warmińsko-mazurskie, mazowieckie i małopolskie. Bezpieczniejszymi województwami było województwo lubuskie oraz kujawsko-pomorskie. Jednak należy mieć świadomość, że szansa na zakażenie kleszczowym zapaleniem mózgu istnieje w każdym rejonie naszego kraju. Ukąszenie kleszcza na obszarze endemicznym wiąże się z szansą na zakażenie wyrażoną stosunkiem 1:150. W roku 2018 odnotowano w naszym kraju 450 przypadków zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu. Uważa się jednak, że liczba przypadków KZM jest znacznie niedoszacowana, ponieważ nie wszyscy pacjenci zgłaszają się do lekarza (możliwy jest przebieg bezobjawowy i skąpoobjawowy).

W odniesieniu do boreliozy w Polsce, to w 2019 roku w naszym kraju zanotowano ponad 20 tysięcy zachorowań na to schorzenie. Z roku na rok wykrywa się coraz więcej przypadków boreliozy. Prawdopodobnie ma na to wpływ coraz większa aktywność kleszczy (związana z coraz cieplejszymi i krótszymi zimami), ale także większa dostępność do badań diagnostycznych. Województwo podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz mazowieckie, to te obszary w kraju, które w 2018 roku charakteryzowały się największą liczbą zdiagnozowanych przypadków boreliozy. Z kolei najmniej przypadków odnotowano w województwie kujawsko-pomorskim i lubuskim. Z powyższych danych wynika, że choroby przenoszone przez kleszcze najczęściej dotyczą województw w centralnej i północno-wschodniej Polsce.

Podsumowując, Polska jest krajem, w którym w każdym kolejnym roku notuje się coraz więcej zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu i boreliozę. Z tego względu zwiększanie wiedzy pacjentów na temat zagrożeń, jakie niosą ze sobą kleszcze jest bardzo ważne. Kluczową kwestią jest także edukacja w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych oraz dostępnego szczepienia na KZM. Warto wykorzystać informacje zawarte w tym artykule w celu zminimalizowania ryzyka zakażenia chorobami odkleszczowymi.

Przez Katarzyna Banaszczyk - Katarzyna Banaszczyk Autorem tekstu jest Katarzyna Banaszczyk, absolwentka kierunku lekarskiego Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu. W kręgu jej medycznych zainteresowań znajduje się dermatologia oraz choroby wewnętrzne, w szczególności endokrynologia. Obecnie realizuje lekarski staż podyplomowy w szpitalu Uniwersyteckim Nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy.