Kolej wąskotorowa w Polsce

Od XIX wieku sukcesywnie zaczęła pojawiać się kolej wąskotorowa w Polsce. Przełomowym momentem była I wojna światowa, kiedy to powstało najwięcej linii wąskotorowych przeznaczonych do zaopatrywania niemieckich wojsk stacjonujących na polskich terenach. W 1939 roku Polska mogła pochwalić się 350 kilometrami linii kolejowych o szerokości 1000 mm. Gdy doszło do znacjonalizowania kolei, PKP po II wojnie światowej zarządzało 914 km linii o podanej szerokości. W 1950 roku liczna ta wzrosła aż do 4146 km. Z biegiem lat długość linii wąskotorowych stale się zmniejszała. W 1999 roku PKP zarządzało 24 wąskotorowymi liniami kolejowymi o łącznej długości 1572 km. Po 2000 roku, w związku z przeorganizowaniem struktury Polskich Kolei Państwowych, pieczę nad koleją wąskotorową w Polsce zaczęły sprawować samorządy lokalne. Przejęły zaledwie 12 linii o długości 968 km.

Cechą charakterystyczną i wyznacznikiem kolei wąskotorowej są rozstaw toru mniejszy niż 1435 mm, możliwość stosowania większego pochylenia oraz łuków o mniejszych promieniach niż w przypadku kolei normalnotorowej. To jednak w znaczący sposób przekłada się na zmniejszenie zdolności przewozowych, ale także redukuje koszty budowy i eksploatacji w terenie.

Największą popularnością kolej wąskotorowa w Polsce cieszyła się w lokalnych społeczeństwa. Była powszechnie wykorzystywana w przemyśle wydobywczym, hutnictwie, leśnictwie, a także jako podstawowy środek transportu do przewozu dużych majątków ziemskich.

Najpopularniejszymi w Polsce prześwitami wąskotorowymi były:

• 600 mm,
• 750 mm,
• 785 mm,
• 1000 mm.

Poniżej prezentujemy koleje wąskotorowe, które działały lub nadal działają na terenie Polski.

Górnośląska Kolej Wąskotorowa

Jaka jest najstarsza kolej wąskotorowa w Polsce, jak i na świecie? Właśnie Górnośląska Kolej Wąskotorowa. Powstała, tak jak większość tego typu kolei, w celu wspomagania lokalnego przemysłu. Jej budowa ruszyła w 1851 roku, a rozstaw szyn wynosił 785 mm. Dzięki niej, udało się połączyć wiele kopalni, fabryk oraz hut, do których bez żadnych problemów dostarczane były materiały. W XX wieku przyszły ciężkie czasy dla kolei wąskotorowej, w związku z upadkiem wielu firm, z którymi współpracowała. Jej również groziła likwidacja. Znaleźli się jednak chętni, aby utrzymać to narodowe dobro. Bytom wraz z  Stowarzyszeniem Górnośląskich Kolei Wąskotorowych zajęli się jej zarządzaniem.

W sezonie letnim turyści mają okazję przejechać się koleją na linii Bytom-Tarnowskie Góry-Miasteczko Śląskie.

Ełcka Kolej Wąskotorowa

Powstała w latach 1910-1917 i posiadała rozstaw szyn 750 mm. Była wykorzystywana jako lokalny środek transportu do przewozu osób, jak i towarów. W 2001 roku została zamknięte, przez wzgląd na niewystarczającą opłacalność finansową.

Obecnie Ełcka Kolej Wąskotorowa jest atrakcyjną turystyczną. Od maja do sierpnia turyści mogą się nią przejechać na linii Ełk – Sypitki – Ełk.

Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa

Powstała w 1883 roku i początkowo miała rozstaw szyn 600 mm. W 1957 roku zwiększono go do 750 mm. Współczesna długość trasy wynosi 38 km. Od 2003 roku jest własnością powiatu gnieźnieńskiego, a pieczę nad nią sprawuje Towarzystwo Miłośników Gniezna.

Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa jest czynna od czerwca do sierpnia, w weekendy oraz święta. W sierpniu 2010 roku uruchomiono odcinek Gniezno-Ostrowo Stare, a dotychczasowy, czyli Gniezno-Anastazewo został wyłączony, ze względu na zły stan techniczny torów.

Nadwiślańska Kolej Wąskotorowa

Zbudowana w 1900 roku miała rozstaw szyn 750 mm. W okresie międzywojennym kursowały po nich bardzo dobrze znane i wręcz kultowe Luxtorpedy (wagony spalinowe o aerodynamicznym kształcie). Od lat 90. nie wykonuje regularnych połączeń. Od 2008 roku należy do Powiatu Opolskiego.

Nadwiślańska Kolej Wąskotorowa jest udostępniana turystom od maja do września w każdą niedzielę na trasie Karczmiska – Opole Lubelskie– Karczmiska. W ostatnią niedzielę każdego miesiąca, kursy są wydłużane do stacji Poniatowa.

Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa

Pierwsze kursy wykonywano w 1898 roku. Ma rozstaw szyn 1000 mm. W województwie mazowieckim jest bardzo ważnym zabytkiem.

Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa ma obecnie 30 km długości i w sezonie letnim, w każdą niedziele mogą z niej korzystać turyści na trasie Piaseczno-Tarczyn-Piaseczno. Przejazd trwa około 2 godziny.

Rogowska Kolej Wąskotorowa

Powstała w 1915 roku i ma rozstaw szyn 750 mm. Łączna długość trasy, jaką proponowała to 50 km. W 2001 roku chciano ją zlikwidować, ale nie dopuściła do tego Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych. Jest to jedyna czynna kolej wąskotorowa działająca w województwie łódzkim.

Rogowska Kolej Wąskotorowa liczy obecnie 7 km i turyści mają okazję nią podróżować na trasach Biała Rawska – Rawa Mazowiecka lub Rogowo – Jeżowa od kwietnia do września, w każdą niedzielę. W dodatku, na stacji Rogów Towarowy Wąskotorowy powstała kolekcja zabytkowego taboru wąskotorowego, stanowiąca ważną atrakcję turystyczną.

Starachowicka Kolej Wąskotorowa

Jest to stosunkowo młoda kolej wąskotorowa w Polsce, ponieważ powstała w 1950 roku, z rozstawem szyn 750 mm. Działała do końca lat 90. Łącznie miała długość 80 km.

Starachowicka Kolej Wąskotorowa jest obecnie obiektem turystycznym, z którego można korzystać od maja do października na trasach:

• Starachowice – Lipie (6 km) – przejazd trwa 20 minut,
• Iłża – Marcule (7 km) – przejazd trwa około 30 minut.

Żnińska Kolej Powiatowa

Jest to kolej wąskotorowa o rozstawie szyn 600 mm, która nadal działa, a powstała w 1894 roku. Oczywiście, dziś nie może pochwalić się tak dużą rozpiętością tras i składów, jak przed laty, ale Żnińska Kolej Powiatowa ma w swoim posiadaniu 6 pociągów pasażerskich, które kursują każdego dnia na trasie Żnin – Gąsawa.

Żuławska Kolej Dojazdowa

Rozstaw szyn wynosi standardowo 750 mm. Żuławska Kolej Dojazdowa w 2014 roku miała podlec rozbiórce, ale udało się ją uratować, ze względu na stosunkowo dużą popularność wśród turystów. Można z niej korzystać codziennie w okresie letnim, a także w wybrane dni w roku, np. w weekend majowy.

Wigierska Kolej Wąskotorowa

Powstała w trakcie I wojny światowej, w celu transportowania drzewa z okolicznych lasów. W 1989 roku została zamknięta, ale reaktywowano jej działanie w 2000 roku. Liczy 10 km długości i prowadzi przez malownicze tereny, wzdłuż Jeziora Wigry.

Wigierska Kolej Wąskotorowa ma zaplanowaną dla turystów trasę prowadzącą od Bindugi do muzeum w Płocicznie. Właściciele chcą wydłużyć trasę kolei o kolejne 4 km.

Helska Kolej Wąskotorowa

Jest to obecnie typowo turystyczna kolej, której trasa wynosi zaledwie 500 metrów. Działa tylko na terenie Muzeum Obrony Wybrzeża i turyści mogą z niej korzystać od czerwca do połowy września. Helska Kolej Wąskotorowa nie jest chwalona przez turystów, ponieważ jej trasa jest mało widokowa i po prostu zbyt krótka.

Świętokrzyska Kolej Dojazdowa

Została zbudowana w 1917 roku przez Austriaków. Świętokrzyska Kolej Dojazdowa znana jest również pod nazwą Jędrzejowska Kolej Dojazdowa. Od maja do września, w każdą niedzielę, turyści mogą przejechać się 30-kilometrowych odcinkiem na trasie Jędrzejów Wąskotorowy – Pińczów.

Kaliska Kolej Wąskotorowa

Miała na celu połączenie Kalisza z Turkiem. Obecnie znajduje się w rękach Stowarzyszenia Kolejowych Przewozów Lokalnych. Kaliska Kolej Wąskotorowa realizuje połączenia na trasie Opatówek Wielkopolski – Zbiersk w wybrane dni i jest obsługiwana przez Grupę SKPL.

Mławska Kolej Dojazdowa

Powstała w 1915 roku w zaledwie kilka tygodni. Była wykorzystywana do przewozu buraków cukrowych. W 2008 roku podjęto próby udrożnienia torów, aby Mławska Kolej Dojazdowa mogła działać na trasie prowadzącej do Makowa Mazowieckiego.

W Czarnicach Borowych można zobaczyć parowóz HF nr 14252, który jeździł na tej trasie.

Rudzka Kolej Wąskotorowa

Została uruchomiona w 1899 roku i miała rozstaw szyn 785 mm. Jej trasa liczyła 23,51 km, rozpoczynała się w Gliwicach i prowadziła przez Nieborowice. Kolej powstała, aby połączyć rudzkie tereny z Raciborzem.

Rudzka Kolej Wąskotorowa współcześnie liczy zaledwie 6 km i działa na odcinku Stanice – Ruda – Paproć. W planach jest wydłużenie trasy do Rybnika, a także remont obecnej infrastruktury.

Sochaczewska Kolej Muzealna

Jej budowę rozpoczęto w 1919 roku, po zakończeniu I wojny światowej, w celu stworzenia środka transportu pozwalającego na przewóz drewna potrzebnego do odbudowania Sochaczewa. W 1921 roku powstał odcinek Sochaczew Wąskotorowy – Tułowice. W kolejnych latach otworzono kolejne trasy. W 1984 roku zakończono działalność kolei wąskotorowej.

Od 1986 roku kolej działa jako Sochaczewska Kolej Muzealna będąca oddziałem Muzeum Kolejnictwa w Warszawie. Jest możliwość przejechania się pociągiem od kwietnia do października w każdą niedzielę oraz w wybrane soboty.

Koszalińska Kolej Wąskotorowa

Powstała w XIX wieku, ale decyzja o jej budowie została podjęta w 1897 roku. Już w 1898 roku do użytku oddano pierwszy odcinek trasy Koszalin-Manowo-Nacław, który liczył 32 km. W 1905 roku pojawiły się kolejne odcinki:

• Manowo-Świelino-Bobolice – 34 km,
• Świelino-Białogard – 32 km.

Od lat 60. kolej zaczęła stopniowo podupadać. Linia Świelino-Bobolice została zamknięta w 1984 rok. W 2001 roku podjęto ostateczną decyzję o jej likwidacji. Natomiast w 2005 roku Towarzystwo Miłośników Koszalińskiej Wąskotorówki postanowiło dołożyć wszelkich starań, aby Koszalińska Kolej Wąskotorowa na nowo rozpoczęła swoją działalność. W 2008 roku został uruchomiony pasażerski odcinek na trasie Koszalin Wąskotorowy – Manowo, a kilka lat później rozszerzono go do stacji Rosnowo Ośrodek.

Krośnicka Kolej Wąskotorowa

Jest to zdecydowanie najmłodsza kolej wąskotorowa w Polsce. Została oddana do użytku – UWAGA – 25 maja 2013 roku! Jej rozstaw torów to 750 mm. W sezonie letnim działa codziennie. Stanowi bardzo ciekawą atrakcję turystyczną w tym regionie, a jej długość to 3 km na trasie: zespół pałacowo-parkowy Krośnice – Wierzchowice. Część środków na jej budowę pochodzi z Europejskiego Funduszu Rolnego, w ramach Programu rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013.

Turyści przybywający na tereny, gdzie działa Krośnicka Kolej Wąskotorowa, w weekendy mogą zachwycać się parowozem PX48-1907 pochodzącym z 1955 roku. Od poniedziałku do piątku działa natomiast lokomotywa spalinowa WLS75 – 43.

Śmigielska Kolej Dojazdowa

Śmigielska Kolej Dojazdowa powstała w 1982 roku, w celu połączenia Starego Bojanowa ze Śmiglem i Wielichowem. Należy do Stowarzyszenia Kolejowych Przewozów Lokalnych. Dawniej długość trasy wynosiła 23 km. Od 2018 roku przejazdy organizowane są tylko na zamówienia grup zorganizowanych.

Krotoszyńska Kolej Dojazdowa

W 1900 roku oddano pierwszy odcinek kolei do użytku: Krotoszyn – Dobrzyca. Szerokość torów wynosiła 750 mm, a wagony realizowały przewozy zarówno pasażerskie, jak i towarowe. Ostatni skład przejechał po trasie Krotoszyn Wąskotorowy – Pleszew Miasto w 1986 roku, a w 2001 roku zrezygnowano także z realizacji kursów na linii Pleszew Wąskotorowy – Pleszew Miasto.

W 2005 roku Urząd Miasta Pleszew podpisał ze Stowarzyszeniem Kolejowych Przewozów Lokalnych w Kaliszu umowę, na mocy której został przywrócony ruch kolei wąskotorowej na trasie Pleszew Wąskotorowy – Pleszew Miasto. Dzięki temu Krotoszyńska Kolej Dojazdowa może nadal działać.

Nadmorska Kolej Wąskotorowa

Nadmorska Kolej Wąskotorowa, wcześniej znana jako Gryficka Kolej Wąskotorowa działa w sezonie letnim od kwietnia do końca września na trasach:

• Trzęsacz – Rewal – Śliwin – Niechorze Latarnia – Niechorze – Pogorzelica,
• Gryfice – Trzęsacz – Pogorzelica.

Przeworska Kolej Wąskotorowa

Jej budowa przypadła na lata 1900-1904. Rozstaw szyn wynosi 750 mm, a długość trasy 46,25 km. Dużą atrakcją podczas wycieczki jest tunel kolejowy w Szklarkach mający 602 metry długości (najdłuższy tunel na linii kolei wąskotorowej w Europie), z którego można korzystać tylko w sezonie letnim.

Przeworska Kolej Wąskotorowa działa obecnie od czerwca do września, w weekendy, a pokonanie całej trasy zajmuje 2h 45 min.

Średzka Kolej Powiatowa

Jej budowa rozpoczęła się w 1892 roku, a do dziś zachowały się jedynie jej szczątkowe fragmenty. Liczyła 59 km, a rozstaw szyn wynosił 750 mm. Współcześnie do użytku jest tylko 14 km trasy.

Obecnie Średzka Kolej Powiatowa jest jedynie atrakcją turystyczną, z której można korzystać wakacyjne niedziele. Udostępniona jest trasa Środa Wielkopolska – Zaniemyśl, którą pociąg pokonuje w mniej więcej godzinę.

Wyrzyska Kolej Wąskotorowa

Obecnie udostępniany jest turystom jedynie krótki odcinek trasy na linii Białośliwie Wąskotorowe – Kocik Młyn. Były plany, aby Wyrzyska Kolej Wąskotorowa została zlikwidowana, ale na szczęście się nie ziściły. Kursy realizowane są w sezonie letnim, od maja do września, w weekendy. Raz w roku organizowany jest tu Zlot Miłośników Kolejek Wąskotorowych zawsze pod parą.

Czy wiesz, że…

• Nie tylko pociągi normalnotorowe mogą osiągać zawrotne prędkości? Najszybszy pociąg poruszający się po szynach wąskotorowych jest w stanie jechać z prędkością 160 km/h. Najpopularniejszy z nich działa w Australii. Niestety Polska nie jest w jego posiadaniu.
• W latach 2000-2010 na Słowacji działały przede wszystkim elektryczne składy wąskotorowe.
• Najstarszą w Polsce i na świecie koleją wąskotorową jest Górnośląską Kolej Wąskotorowa.
• Queslandu to najszybsza wąskotorowa kolej na świecie, która działa na terenie Australii. Posiada rozstaw szyn 1067 mm. Jest w stanie osiągnąć prędkość przekraczającą 160 km/h. Rekord wynosi natomiast 210 km/h.
• Pociągi kursujące po szynach o prześwitach nieprzekraczających 1453 mm nie są w stanie zwykle osiągać dużych prędkości, ze względu na znacznie mniejszą stabilność w stosunku do sił poprzecznych.
• Nadmorska Kolej Wąskotorowa w Rewalu została zmodernizowana zgodnie z europejskimi i światowymi nowinkami technologicznymi, przez co stała się jedną z najnowocześniejszych w Polsce.
• Jeden pociąg towarowy działający na linii wąskotorowej może mieć nawet do 200 wagonów.
• Kolej wąskotorowa może pełnić funkcje przemysłowe, rolne, leśne pasażerskie.
• Tylko jeden raz zbudowano w Polsce szyny o szerokości 700 mm na linii Gorczany – Filipowice. Działała tam kolej gospodarcza.
• We wrocławskim zoo działa kolejka wąskotorowa o rozstawie szyn 381 mm.
• Najmniejszy rozstaw szyn mają koleje parkowe i ogrodowe. Jedna z takich działa w Cichowie i ma rozstaw szyn 241 mm. Długość trasy wynosi 900 metrów.

Tunel kolejowy w Szklarkach o długości 602 metry – jest to najdłuższy tunel na linii kolei wąskotorowej w Europie. Powstał na początku XX wieku. Przejeżdża przez niego pociąg „Podgórzanin”.