Festiwal „Wyłącz system”, czyli jak świętować wolność

4 czerwca 1989 r. Polska wybrała wolność. Festiwal „Wyłącz System” organizowany w latach 2009 – 2016 w Warszawie motywowany był chęcią uczczenia tej rocznicy w szczególny sposób. Co działo się w ramach tego niepowtarzalnego festiwalu i które wydarzenia można uznać za najciekawsze? Jakie cele przyświecały organizatorom akcji oraz jakie znaczenie miała ona dla starszych i młodszych pokoleń Polaków?

Festiwal „Wyłącz System” jako prawdziwa celebracja wolności

Rocznica pierwszych po II wojnie światowej częściowo wolnych wyborów do Sejmu i całkowicie wolnych wyborów do Senatu to bardzo ważna data w historii naszego kraju. Nie przypadkowo właśnie w tym dniu obchodzone jest nad Wisłą święto państwowe Dzień Wolności i Praw Obywatelskich. W celu upamiętnienia czerwcowych wyborów i historycznego zwycięstwa Solidarności organizowane są liczne oficjalne uroczystości. Jednak obok tych bardzo poważnych i, nie ukrywajmy, dla wielu zwłaszcza młodszych osób niezbyt interesujących obchodów, pojawiają się też wydarzenia o ciekawszej i bardziej angażującej formule. Jednym z nich był właśnie festiwal „Wyłącz System”.

Inicjatywa ta każdorazowo była cyklem wydarzeń o charakterze edukacyjno-kulturalnym, który odnosił się właśnie do przełomu z 4 czerwca 1989 r. Ideą akcji było przypominanie społeczeństwu o znaczeniu pierwszych częściowo wolnych wyborów w Polsce, ale nie tylko. Festiwal „Wyłącz System” koncentrował się bowiem na wartości, jaką jest wolność, pojmowana jako priorytet zarówno w kontekście całego ustroju demokratycznego, jak i dla poszczególnych obywateli. Dlatego wydarzenie często nazywane było także „Świętem Wolności”.

W praktyce organizatorzy festiwalu poprzez muzykę, sztuki wizualne, happeningi, gry plenerowe oraz różnego rodzaju spotkania o bardziej swobodnej formie starali się poruszać fundamentalne tematy, takie jak np. wybór, odpowiedzialność, niepodległość, praworządność czy właśnie wolność. Chodziło więc o to, by edukacyjno-historyczne cele realizować w ciekawej i angażującej formule. Jak to się jednak zaczęło i jak wyglądały kolejne edycje imprezy?

Geneza i charakter festiwalu „Wyłącz System”

Pomysł na zorganizowanie festiwalu „Wyłącz System” narodził się w związku z okrągłą, bo 20. rocznicą wyborów 4 czerwca 1989 r. Nazwa akcji odnosiła się do tych historycznych wydarzeń i odrzucenia opresyjnego „systemu” na rzecz wolności. Inicjatorem wydarzenia był Dom Spotkań z Historią (oficjalna strona DSH), warszawska instytucja kultury o ogromnym doświadczeniu w realizowaniu akcji poświęconych najnowszej historii Polski i naszej części Europy. Jednak organizacja ta postanowiła uczcić jubileusz wyborów ’89 w sposób odmienny od tego, do czego przyzwyczaiły nas oficjalne obchody.

Festiwal „Wyłącz System” od początku pomyślany był jako wydarzenie wielowątkowe i międzypokoleniowe. Program łączył bardzo różne formaty: koncerty popularnych artystów, pokazy filmowe, wystawy plenerowe, warsztaty dla dzieci i młodzieży czy debaty z udziałem świadków wydarzeń sprzed lat. Dzięki tak bogatej formule szanse na dotarcie do dużej liczby osób i autentyczne przybliżenie im znaczenia tamtych wydarzeń znacznie wzrosło. Organizatorom akcji zależało bowiem na tym, żeby każdy uczestnik imprezy, bez względu na wiek czy zainteresowania, znalazł w ofercie festiwalu coś ciekawego.

Ponadto organizatorzy postawili na otwartą, ogólnodostępną formułę. Wszystkie formy aktywności artystycznej, edukacyjnej i rozrywkowej miały miejsce w przestrzeni publicznej Warszawy: na skwerach, ulicach, placach, w parkach, w Domu Spotkań z Historią i innych obiektach w centrum stolicy. Co kluczowe, wszystkie były też bezpłatne, choć ze względu na duże zainteresowanie na poszczególne wydarzenia wprowadzono zapisy online.

Pierwsza edycja akcji „Wyłącz System” z 2009 r. okazała się sukcesem, nic więc dziwnego, że przekształciła się w coroczny festiwal. Przez kilka kolejnych lat wydarzenie sukcesywnie się rozwijało – udział w nim brało coraz więcej cenionych, interesujących postaci, o festiwalu głośno też było w różnego typu mediach. Każda edycja przynosiła nowe pomysły, ale niezmiennie, obok atrakcyjnej, często rozrywkowej formy eventów, tematem przewodnim była wolność.

Co działo się w kolejnych edycjach festiwalu „Wyłącz System”?

I edycja (2009 r.)

Pierwsza edycja festiwalu stanowiła jedno z wielu wydarzeń wchodzących w skład obchodów 20. rocznicy wyborów parlamentarnych w Polsce w czerwcu 1989 r. Do głównych elementów tej inicjatywy należały koncerty plenerowe, wystawy fotograficzne oraz spotkania z uczestnikami czerwcowych wydarzeń.

Już podczas pierwszej odsłony festiwalu organizatorzy sięgnęli po nietypowe formy przekazu. Przykładowo odbył się performance „Liryczny demontaż”, w którym udział wzięli warszawscy aktorzy i widzowie. Wspólnie ustawili się oni w symboliczną kolejkę do sklepu, jednocześnie deklamując wiersze peerelowskiej opozycji (np. „Dojść do lady” autorstwa Stanisława Barańczaka). Warto podkreślić, że w programie festiwalu przewidziano z jednej strony poważne punkty, takie jak „Transfer doświadczeń”, czyli spotkanie, podczas którego osoby z publiczności mogły zadawać pytania byłym opozycjonistom. Z drugiej strony pojawiły się też lekkie i zabawne elementy, typu „TeleWirus”, a więc outdoorowy pokaz fragmentów popularnych w PRL-u programów TV, jak choćby brazylijskiej telenoweli „Niewolnica Izaura”.

W 2009 r. odbyła się też „Fiesta”, czyli wielka impreza taneczna, która stała się obowiązkowym punktem programu wszystkich następnych edycji festiwalu. Podczas pierwszej edycji zorganizowano ją w dawnej Elektrociepłowni Powiśle. Finałem festiwalu był koncert, podczas którego na Krakowskim Przedmieściu wybrzmiały najważniejsze protest songi polskiej opozycji z czasów komuny. Na scenie pojawiły się takie gwiazdy rodzimej muzyki jak: Republika, Lady Pank, Perfect, Voo Voo, T.Love, Klaus Mitffoch, Piersi, Dżem, Turbo, Dezerter, Oddział Zamknięty, Sztywny Pal Azji, Aya RL, Kryzys, Kayah, Kobranocka i Adam Nowak (wokalista zespołu Raz, Dwa, Trzy).

Jak widać, pierwsza odsłona festiwalu „Wyłącz System” była bardzo urozmaicona, wręcz eksperymentalna. Co jednak najważniejsze, choć główny przekaz miał doniosły charakter, rzeczywiście było to radosne i pełne życia „Święto Wolności”.

II edycja (2010 r.)

Druga edycja festiwalu rozciągnięta została na 2 dni (4-5 czerwca). W jej trakcie ponownie odbyły się różne, często bardzo odległe od siebie eventy. Były pokazy filmów dokumentalnych, spacery śladami historii, warsztaty dla młodzieży i happeningi uliczne. Taneczna „Fiesta” tym razem miała miejsce w budynku Domu Słowa Polskiego przy ul. Miedzianej w Warszawie, czyli największym zakładzie poligraficznym Polski Ludowej (dziś obiekt ten już nie istnieje, został wyburzony w 2022 r.)[1].

Jednym z ciekawszych wydarzeń okazało się „Uwalnianie Przestrzeni” zrealizowane wspólnie z Nowym Teatrem. Był to spacer z przewodnikami po dawniej ważnych, a dziś zapomnianych miejscach w Warszawie. Trasy zostały zaproponowane przez ekspertów świetnie znających historię stolicy, a o ostatecznym wyborze zadecydowało głosowanie online. Pierwsze „Uwalnianie Przestrzeni” pozwoliło uczestnikom na poznanie takich miejsc jak np.: budynek PAST-y, który stanowił kiedyś siedzibę Komitetu Centralnego PZPR, tor wyścigów konnych na Służewcu, wpisana do rejestru zabytków gazownia na Woli, wieżowiec Rondo 1, podziemia metra na Targówku i kompleks „Gruba Kaśka”.

Podczas drugiej odsłony festiwalu „Wyłącz System” publiczność mogła posłuchać nowoczesnych i klasycznych brzmień z pogranicza funku, soulu, jazzu, hip-hopu, elektroniki oraz muzyki świata. W Warszawie wystąpili zagraniczni i polscy artyści tych nurtów: Karl Hector & the Malcouns, Daniel Drumz, Trifonidis Orchestra, Mr Krime oraz DJ Burn Reynolds.

III edycja (2011 r.)

W 2011 r. festiwal miał 3 główne miejsca. Pierwszym był Skwer Wizytek na Krakowskim Przedmieściu, gdzie zorganizowano typowe peerelowskie podwórko z grami typu klasy, kapsle, skakanie na gumie itp. Odwiedzający mieli też możliwość sfotografować się aparatem typu polaroid w stylizowanych scenografiach z epoki (np. w kolejce po chleb) albo np. z Garym Cooperem czy Steviem Wonderem. W ramach „Kina Wolność” można było zobaczyć kultowe filmy, m.in. „Zew Wolności”, „Wszystko, co kocham” czy „Mniejsze zło”[2]. Kolejną odsłonę miała także akcja „Uwalnianie przestrzeni”, która tym razem przekroczyła granice stolicy.

Z kolei w Domu Spotkań z Historią uczestnicy festiwalu mogli tworzyć murale o tematyce wolnościowej, w czym pomagali im uznani street artowcy (Saiko, Taki Myk Studio i Wmascepan). Osoby zainteresowane muzyką mogły wziąć udział w spotkaniu dotyczącym legendarnego festiwalu w Jarocinie, gdzie gośćmi byli Tomasz Budzyński (wokalista m.in. Siekiery i Armii), Krzysztof Grabowski (perkusista Dezertera) oraz inicjator i organizator festiwalu Walter Chełstowski. Koncert dali też twórcy hip-hopowi: Vienio, Diox i DJ Technik.

Finał imprezy odbył się w nieczynnym hotelu Europejskim, gdzie wieczorem miała miejsce „Fiesta”. Ciekawym elementem imprezy były odtwarzane przez aktorów na żywo fragmenty popularnych w PRL-u seriali (np. „Czterej Pancerni” czy „Dynastia”) i programów (np. „Dziennik Telewizyjny”). Podczas festiwalu wystąpił też jeden z najbardziej cenionych polskich DJ-ów i producentów muzycznych Dj Envee oraz różni muzycy jazzowi.

IV edycja (2012 r.)

Tematem przewodnim czwartej edycji festiwalu, który tym razem trwał aż 4 dni (4-6 czerwca) było zagadnienie „Kobieta kontra system”. W związku z tym duża część eventów skupiała się na temacie kobiet w kontekście systemu totalitarnego oraz ich działaniom i znaczeniu dla walki prowolnościowej[3].

Przykładowo na początek festiwalu zaplanowano premierę spektaklu „Walentyna” w reżyserii Wojciecha Farugi. Tematem sztuki była Walentyna Tiereszkowa, radziecka kosmonautka i narodowa bohaterka, która jako pierwsza kobieta na świecie poleciała w kosmos. Tytułową rolę zagrała popularna aktorka Julia Kijowska, a przedstawienie grano w Teatrze Studio. Poza tym przygotowany został specjalny audioprzewodnik „Warszawa opozycjonistek”, w którym zawarto nagrania byłych działaczek opozycji (np. Ludwiki Wujec, Anny Komorowskiej). Odbyły się również debaty z paniami, które działały za czasów PRL-u w opozycji i współczesnymi aktywistkami organizacji pozarządowych, które walczą o ochronę praw człowieka. Publiczność miała do wyboru także m.in. piknik wolnościowy, odwiedziny w Pałacu Prezydenckim, wystawę zdjęć reporterskich Chrisa Niedenthala w Galerii Kordegarda i wiele innych aktywności[4].

Tradycyjnie już imprezę zakończyła „Fiesta”, która tym razem rozgościła się na nadwiślańskiej plaży tuż przy moście Śląsko-Dąbrowskim. Podczas tego finału zagrali zarówno młodzi artyści, tacy jak Curly Heads (z rozpoczynającym wówczas karierę Dawidem Podsiadło), jak i znacznie bardziej doświadczone zespoły, takie jak Brygada Kryzys, Kury czy YeShe[5].

Warto dodać, że festiwal „Wyłącz system” został objęty patronatem honorowym małżonki prezydenta RP Anny Komorowskiej i patronatem prezydent Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz. Ta ostatnia dokonała na koniec wydarzenia symbolicznego „wyłączenia systemu”.

V edycja (2013 r.)

Piąta edycja festiwalu „Wyłącz System” poświęcona została mieszkańcom „demoludów”, tj. państw demokracji ludowej. Tym razem wydarzenie koncentrowało się na pokazaniu, jak zakulisowo działają systemy totalitarne, ale też jak się przeciwko nim buntowano w państwach bloku sowieckiego i jak wyglądało życie codzienne w takim ustroju[6].

Wśród wielu innych akcji szczególną uwagę warto zwrócić na „Europeana 89”, w ramach której każdy mógł przynieść swoje pamiątki z czasów transformacji ustroju, np. fotografie, filmy, listy itp. Organizator poddawał je digitalizacji, dzięki czemu powstało  niepowtarzalne społeczne archiwum. W programie znalazły się też m.in. historyczne spacery po Pradze, plenerowy przegląd filmów „Witamy w demoludach” i ekspozycje zdjęć.

W finałowej „Fieście” w dawnej Wytwórni Wódek „Koneser” na Pradze wystąpili artyści inspirujący się muzyką folkową, etniczną, world music itp.: Bubliczki, Warsaw Balkan Madness, Green Jesus, Fifti/Stare Piosenki i Strefa Rytmu.

VI edycja (2014 r.)

W 2014 r. wydarzenie rozpoczęło się 4 czerwca piknikiem wolnościowym. Uczestnicy imprezy mogli m.in. zagrać w niecodzienne gry uliczne, zobaczyć instalacje wideo i wystawę „Suweniry Przełomu”, wysłuchać słuchowiska „Polo Połyk” czy wziąć udział w warsztatach prowadzonych przez Michała Rzecznika i Przemysława Surmę, autorów komiksu „88/89”[7].

Z kolei kończąca festiwal „Fiesta” odbyła się 6 czerwca w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich. Na finał zagrała Warszawska Orkiestra Rozrywkowa im. I. Krenza, a reżyser Wojciech Faruga zadbał o interesujący przebieg tego eventu[8].

VII edycja (2015 r.)

Siódma edycja festiwalu „Wyłącz system” trwała od 23 maja aż do 7 czerwca, a jej głównym tematem była cenzura. Wśród licznych wydarzeń wyróżnić należy na pewno cykl „Spotkań ocenzurowanych”, który obejmował rozmowy z artystami, dziennikarzami, pisarzami itp. Dyskutowano na temat cenzury w PRL-u, ale też o aktualnych granicach wolności słowa. Wśród rozmówców znaleźli się m.in. Andrzej Wajda, Jacek Żakowski, Michał Ogórek czy Krzysztof Grabowski. Inne interesujące eventy to np. wycieczki rowerem lub pieszo po kinach studyjnych PRL-u czy warsztaty dla najmłodszych „Pieczątka Cenzora i niecenzuralne słowa”[9].

„Fiesta”, która zorganizowana została w 2014 r. pod hasłem „Cenzura bez pazura”, miała miejsce w Teatrze WARSawy. W jej trakcie reżyser Adam Sajnuk i zaangażowani w projekt aktorzy podjęli się próby pokazania atmosfery euforii panującej po wyborach 4 czerwca 1989 r. Jednocześnie w zabawny sposób przedstawione zostały dzieje cenzury – od Polski komunistycznej po współczesną. O muzykę zadbał zespół Zorza-Cen kierowany przez Maćka Tryfonidisa[10].

VIII edycja (2016 r.)

Organizator festiwalu „Wyłącz system” zapowiadał, że ósma edycja wydarzenia ma być naprawdę spektakularna. Wśród najciekawszych akcji znalazło się m.in. przedstawienie „Nowe, wielkie przemówienie” reżyserowane przez Radosława Rychcika. W spektaklu młode aktorki cytowały przemówienia np. Jana Pawła II na Placu Zwycięstwa z 1979 r., Lecha Wałęsy w Kongresie USA z 1989 r. czy Malcolma X z 1964 r.[11].

Podczas ostatniej odsłony festiwalu można było też wziąć udział w wyborach w wirtualnej rzeczywistości. Każdy mógł zagłosować na najlepszą jego zdaniem wizję Placu Defilad, wybierając spośród propozycji zaprezentowanych przez twórców kolekcji Warszawa Przyszłości FUTUWAWA. Duże zainteresowanie wzbudzała też interaktywna ekspozycja w plenerze zrealizowana w technologii Motion Dynamics, która dotyczyła roku 1989 i dziejów Placu Defilad[12].

Zwieńczeniem była „Fiesta” i koncerty takich gwiazd, jak Voo Voo, Katarzyna Nosowska, Maciej Maleńczuk, Pablopavo i Ludziki oraz The Jobers pod dyrekcją Marcina Partyki. Za festiwalowe „wyłączenie systemu” odpowiadała Joanna Szczepkowska, autorka pamiętnego obwieszczenia końca komunizmu w Polsce.

Festiwal „Wyłącz System” – sukces i inspiracja

Festiwal „Wyłącz System” stanowił wyjątkową inicjatywę, która udowodniła, że o historii można mówić w sposób niesztampowy, angażujący i radosny. Wykorzystując muzykę, sztukę, rozrywkę czy po prostu rozmowę, stwarzał on przestrzeń do refleksji nad wartością wolności i znaczeniem demokratycznych przemian. Dzięki zaangażowaniu wybitnych artystów oraz świadków historii, a także zastosowaniu otwartej formuły, wydarzenie przyciągało zarówno osoby pamiętające rok 1989, jak i młodsze pokolenia.

Choć festiwal zakończył się w 2016 r., to doświadczenie może być nieprzecenionym natchnieniem dla kolejnych twórców kultury. Być może w niedalekiej przyszłości „Wyłącz System” stanie się inspiracją do realizacji nowych, równie ciekawych projektów, które w pomysłowy sposób będą zmuszać odbiorców do myślenia i działania.

Przypisy:

  1. Witryna Domu Spotkań z Historią, WIELKA FIESTA W STAREJ DRUKARNI 4 VI. WYŁĄCZ SYSTEM. Dostępne na: https://dsh.waw.pl/program/archiwum-wydarzen-2010/wielka-fiesta-w-starej-drukarni-4-vi-wylacz-system/ [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  2. Portal WarszawaNaszeMiasto.pl, Wyłącz System, czyli Święto Wolności! Dostępne na: https://warszawa.naszemiasto.pl/wylacz-system-czyli-swieto-wolnosci/ar/c13-3193281 [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  3. Witryna Urzędu m.st. Warszawa, Wyłącz system po raz czwarty! Dostępne na: https://um.warszawa.pl/-/wylacz-system-po-raz-czwarty-1 [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  4. Portal historyczny Dzieje.pl, „4 VI Wyłącz system vol. 4″ w rocznicę wyborów 4 czerwca 1989 roku. Dostępne na: https://dzieje.pl/aktualnosci/4-vi-wylacz-system-vol-4-w-rocznice-wyborow-4-czerwca-1989-roku [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  5. Witryna Domu Spotkań z Historią, Fiesta – Wyłącz System. Dostępne na: https://dsh.waw.pl/program/archiwum-wydarzen-2012/fiesta-wylacz-system-2/ [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  6. Portal TVN24.pl, Tak się żyło w demoludach. Wyłącz system. Dostępne na: https://tvn24.pl/tvnwarszawa/najnowsze/tak-sie-zylo-w-demoludach-wylacz-system-ls225670 [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  7. Portal WarszawaNaszeMiasto.pl, „Wyłącz system” na Krakowskim Przedmieściu. Gry miejskie, instalacje wideo, wystawy, quizy. Dostępne na: https://warszawa.naszemiasto.pl/wylacz-system-na-krakowskim-przedmiesciu-gry-miejskie/ar/c13-2285288 [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  8. Portal WP Wiadomości, Wyłącz System – fiesta w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich. Dostępne na: https://wiadomosci.wp.pl/wylacz-system-fiesta-w-domu-towarowym-braci-jablkowskich-6031545902428801a [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  9. Portal RMF Classic, Spotkanie z Wajdą zainaugurowało 7. festiwal „Wyłącz system”. Dostępne na: https://www.rmfclassic.pl/informacje/Obraz,12/Spotkanie-z-Wajda-zainaugurowalo-7-festiwal-Wylacz-system,26890.html [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  10. Witryna Domu Spotkań z Historią, Fiesta – Wyłącz System. Dostępne na: https://dsh.waw.pl/program/archiwum-wydarzen-2015/fiesta-wylacz-system/ [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  11. Portal WP Wiadomości, W sobotę 8. edycja festiwalu „Wyłącz system”. [PROGRAM]. Dostępne na: https://wiadomosci.wp.pl/warszawa/w-sobote-8-edycja-festiwalu-wylacz-system-program-6178747738150529a [dostęp: 2025-04-29].[↩]
  12. Portal WarszawaNaszeMiasto.pl, Wyłącz System. Maleńczuk, Nosowska i Voo Voo na jednej scenie [PROGRAM]. Dostępne na: https://warszawa.naszemiasto.pl/wylacz-system-malenczuk-nosowska-i-voo-voo-na-jednej-scenie/ar/c13-3752925 [dostęp: 2025-04-29].[↩]